Ежегодно в Казахстане десятки людей вытаскивают из рабства. Нонсенс, но в век высоких технологий и в век, когда отстаивают права меньшинств и животных, мы продолжаем возвращаться к такому отвратительнейшему взаимоотношению между людьми. И некоторые истории поражают своей жестокостью, в сравнении с которыми знаменитый американский фильм «12 лет рабства» покажется просто цветочками.
С 2004 по 2019 годы в Казахстане из рабства вызволили 677 мужчин и 634 женщины. Это те, кого удалось спасти. Больше всего случаев связано с трудовым рабством, на втором месте – сексуальная эксплуатация.
По данным общественников, чаще всего в рабстве оказываются приезжие трудовые мигранты. Одних обманывают их же соотечественники, обещая в чужой стране золотые горы, а затем забирают паспорта и продают. Другие оказываются в такой ситуации по собственной глупости и безалаберности: потерял документы, пошел работать, поверив на слово. В итоге денег не платят, уехать – средств и документов нет, приходится работать за еду. В общественном столичном фонде «Коргау» такие истории – проза жизни. Только в период пандемии фонд помог десяткам жертв трудовой эксплуатации. Имена героев мы изменили по этическим соображениям.
Рабство длиною в 30 лет
Сергей сейчас находится в приюте. Как бы кощунственно это ни звучало, но это лучшее, что случилось с ним за последние 30 лет. В Казахстан приехал в 90-е из Башкирии. Как и многие мигранты – на заработки. Работал строителем, монтажником. Денег своих так и не увидел, а после и вовсе оказался в трудовом рабстве в Шымкенте, где его держали в степи и заставляли пасти скот. Вернуться домой было не на что, да и не мог. Сбежать не давали, документов не было. Год назад мужчину перевезли в столицу, эксплуатировали год, пока не спасла полиция. Затем оказался в приюте.
«Он был вообще без документов, – рассказывает юрист фонда Нурсултан Марат. – Когда начали заниматься его историей, отправили запросы в загс Башкирии. Нам оттуда дубликат свидетельства отправили. Следующий шаг – оформим его как лицо без гражданства. Затем он сможет либо здесь остаться, либо в Россию уехать и через 5 лет уже получит гражданство страны проживания».
Не поменял документы – попал в рабство
Виталий в Казахстане оказался в 2017-м. Как и другие его соотечественники, приехал на заработки. Сам он из Свердловской области. Срок его документов истек в 2018 году, так он их и не поменял. Два года перебивался случайными заработками, а затем попал в трудовое рабство.
«Он приехал сюда на заработки, его обманули. И у него паранойя была, что за ним кто-то следит, что ему угрожает опасность. В 2020-м его к нам полиция привезла. Он попал в трудовое рабство в столице. Работал администратором, но деньги ему не платили. Хозяева хостела, где он останавливался, предложили ему работу, он работал там администратором, потом хостел закрылся. И ему предложили другую работу с проживанием в другом месте, там зарплату никто не платил. А в августе ему приказали работать в хозяйстве, вывезли за пределы Нур-Султана, куда именно – не помнит. Работал в частном доме разнорабочим на строительстве конюшни, а также ухаживал за скотом, убирал прилегающие территории. Все это он делал бесплатно. Затем ему удалось позвонить своей матери, которая обратилась в посольство России в Казахстане. После чего представители посольства обратились к нам за помощью. 22 сентября сотрудники полиции забрали его и доставили к нам в офис», – вспоминает юрист Нурсултан Марат.
Виталий провел в приюте фонда две недели. Ему оформили возвращение на родину, сделали тест на коронавирус и отправили домой.
Из девушки – в старуху
Еще одну пострадавшую в конце октября 2020-го года волонтерам также удалось отправить домой в Россию. 35-летняя Татьяна родом из Ханты-Мансийска. Нашла ее полиция в Караганде, девушка была в неадекватном состоянии. Она практически не говорит, очень боится мужчин, ничего толком не помнит. У нее стерты мозолями руки и выбиты практически все зубы. Миграционной полиции удалось выяснить, что границу с Казахстаном Татьяна пересекла в 2016 году. То есть в нашей стране она пробыла почти четыре года.
«Она не разговаривает почти. У нее неадекватное состояние было, ее нашли в ужасном состоянии, речевая моторика слабая. Она сама не рассказывает, чем она занималась, но по внешнему состоянию видно, что ее заставляли работать, руки у нее в мозолях были. Ей удалось сбежать вместе с мужчиной из рабства. Ее нашли прихожане церкви в Караганде, привезли в наш филиал там, затем в августе доставили в столицу. Мы начали искать родственников, нашли в России мать. Оказалось, ее давно разыскивали, она считалась без вести пропавшая. Нам удалось оперативно отправить ее в Россию. До 1 ноября иностранцам можно было выехать из Казахстана без миграционной карты, а у нее чудом сохранился внутренний российский паспорт. Сделали ей ПЦР-тест и отправили через границу, там встретили российские волонтеры», – рассказывает юрист фонда Нурсултан Марат.
И, хотя девушка выбралась и нашла родных, конец у этой истории не очень счастливый. Психолог, наблюдавший ее, считает, что восстановиться она скорее всего не сможет.
«Она на контакт не выходит, я разговаривала с женщинами из кризисного центра, она с самого начала не хотела переодеваться, все считали, что она беременна, на самом деле никакой беременности не было. Она крайне истощенна, все зубы выбиты. Скорее всего, ее насиловали, и зубы выбиты по той же причине. Видела ее фотографии в юности, там такая красивая девчонка молодая. Сейчас ей чуть за 30, но она выглядит, как глубокая старуха. Бессмысленный взгляд. Она ничего не помнит, аппетита у нее не было, она не ела. Она как сидит на одном месте, так и сидит. Самостоятельно она уже не сможет жить, только под присмотром. Она даже бытовые навыки потеряла», – говорит психолог Жадра Хусаинова.
Почему попадают, и как не попасть в рабство?
Сложная реабилитация предстоит всем жертвам трудового и сексуального рабства. Жадра Хусаинова рассказывает, что чаще всего многие из них теряют смысл и цель жизни, и восстановиться могут уже не многие.
«Состояние психологическое у них очень подавленное, они теряют навыки коммуникаций, потому что в основном работают на отгонах. Перестают общаться с людьми, самооценка очень низкая. Я с одним мужчиной работала, он 15 лет в рабстве был и переходил из рук в руки, работал в основном за еду и за кров, психоэмоциональное состояние подавленное, чувство страха есть, неуверенности, они не знают, для чего живут, у них нет уже цели в жизни, забывают, кем они были. Память страдает. Я провожу с ними тест смысла жизненных ситуаций, и у большинства ощущение, что они прожили жизнь зря, в дальнейшем не видят смысла жизни. Для них главное – соединиться с семьей и дожить старость», – говорит психолог.
Почему попадают? Здесь психолог полагает, что с одной стороны жажда больших денег – когда люди видят все в розовом цвете, верят обещаниям и не пропускают все предложения о работе через критическое мышление. С другой – отсутствие жизненного опыта, незнание своих прав.
«Это от человека зависит. Играет роль интеллект, знание своих прав и чувство самосохранения. Паспорт кто имеет право забирать? Никто не имеет. Почему они его отдают? Почему едут? Молодые попадаются, потому что видят все в радужном цвете: поедут, заработают денег, купят то, купят это. Думают о материальной стороне, но не думают о том, что их там ждет. Но знаете, от этого ведь никто не застрахован, когда идет физическое насилие каждый день, тут они себя теряют. Если человека избивать каждый день, то большинство сломается», – считает Жадра Хусаинова.
Кстати, ни в одной из историй и речи нет, чтобы призвать к ответственности рабовладельцев. Большинство жертв трудовой эксплуатации не помнят, где их держали. А если и помнят, то мигранты побыстрее хотят вернуться домой, а не дожидаться очередного заседания суда. В фонде советуют: прежде чем ехать куда-то на заработки, убедиться, что вас не обманывают, ни в коем случае не отдавать паспорт и, как бы ни пугали миграционной полицией, обращаться в экстренных ситуациях за помочью к стражам порядка или к волонтерам.
Центр помощи «Коргау»: г. Нур-Султан, Абая, 92/3.
Анна Рыль: 8 702 892 97 77
фото предоставлено центром помощи «Коргау»
Данная публикация была подготовлена при финансовой поддержке Европейского Союза. Содержание данной публикации является предметом ответственности авторов газеты «Наша жизнь» и не отражает точку зрения Европейского Союза.
Табыс табуға барып, құлдыққа түсті
Қазақстанда жыл сайын ондаған адам құлдықтан құтқарылады. Жоғары технологиялар, жануарлар мен азшылық топтардың құқықтары қорғалатын заманда адами қарым-қатынастардың бұзылып жатқанын көрудеміз. Кей оқиғалар туралы естіп, жаға ұстайтын жағдайға жеттік. Ол оқиғаларды танымал «Құлдықтың 12 жылы» америкалық фильмімен салыстыруға да келмес.
2004-2019 жылдар аралығында Қазақстанда құлдықтан 677 ер мен 634 әйел босатылды. Бұл — аман қалған азаматтардың бір бөлігі ғана. Біз көрген оқиғалардың басым бөлігі еңбек құлдығына қатысты. Жыныстық зорлық — екінші орында.
Қоғам белсенділерінің мәліметінше, еңбек мигранттары құлдыққа жиі ұшырайды. Олар «жақсы өмір сүріп кетесің» деп уәде еткен отандастарына алданады да, төлқұжаттарынан айырылады. Кейін тауар сияқты сатылып кетуі де мүмкін. Кей адамдар қиын жағдайда өз салғырттығынан ұрынып жатады. Құжаттарын жоғалтып, жұмыс берушінің сөзіне сеніп, көк тиын да таба алмайды. Ақшаның жоқтығынан үйлеріне де орала алмайды. Осылайша, күнделікті ас пен күнкөріс үшін ғана жұмыс істеуге мәжбүр. «Қорғау» астаналық қоғамдық қорындағы осындай оқиғалар — жиі кездесетін құбылыс. Пандемия кезінде қор еңбек құрбаны атанған ондаған адамға көмектесті. Кейіпкерлеріміздің есімдерін этикалық көзқарастарға орай өзгерттік.
30 жылға созылған құлдық
Сергей уақытша пана тапты. Қайткенмен, бұл оның өмірінде соңғы 30 жылда орын алған жақсы кез болмақ. Қазақстанға 90 жылдары Башқұртстан жұмыс іздеп келді. Көптеген мигрант сияқты нәпақа табуды көздеді. Құрылысшы, монтажшы болып жұмыс істеді. Табыс таба алмай, жолы болмады. Кейін Шымкентте еңбек құлдығына түсті. Жұмыс берушісі оны жайлауда ұстап, мал бағуға мәжбүрлеген. Үйіне оралуға мүмкіндігі де, ақшасы да болмады. Қашып та кетер еді, қолында құжаты жоқ. Осылайша, жіпсіз байланды. Бір жыл бұрын ер азамат Нұр-Сұлтанға көшірілді, бас шаһарда бір жыл бойы жұмыс істеді. Қиын жағдайға тап болған азаматты плицейлер құтқарып, уақытша жерге қоныстандырды.
«Сергейдің қолында құжаттары болмады, — дейді қор заңгері Нұрсұлтан Марат. — Оның мәселесімен айналысуды бастағанда Башқұртсандағы АХАЖ-ға өтініш жолдадық. Сол жерден бізге куәліктің екінші нұсқасы жіберілді. Келесі қадам — оны азаматтығы жоқ тұлға ретінде ресімдеу. Кейін ол бұл жерде қала алады немесе Ресейге кете алады. Бес жылдан кейін тұрып жатқан мемлекеттің азаматтығын ала алады».
Құжаттарды ауыстырмады — құлдыққа түсті
Виталий Қазақстанға 2017 жылы келді. Отандастары сияқты ақша таппақ болды. Өзі — Свердлов облысының тумасы. Құжаттарының мерзімі 2018 жылы өткіп кеткен, себебі, уақытында ауыстырмаған. Екі жыл бойы кездейсоқ пайда табумен күн көрген, кейін еңбек құлдығынан түсті.
«Ол табыс табуға келіп, алданып қалды. Сонымен қатар, «бәз біреулер соңыма түсті» деп қорқып, қауіп төнді деп үрейлене берді. 2020 жылы оны полицейлер әкелді. Ол Нұр-Сұлтанда еңбек құлдығына түсті. Әкімші болып жұмыс істеп, тапқан тиын-тебенін көрмеді. Хостел қожайындары оған жұмыс ұсынды. Ол әкімші болып еңбек етті, бірақ, нысан кейін жабылып қалды. Басқа жерде тұруға және жұмыс істеуге ұсыныс болды. Бірақ, онда да жалақы төленбеді. Ал тамыз айында ол шаруашылықта жұмыс істеуге мәжбүрленіп, Нұр-Сұлтан қаласынан тыс жерге шығарылды. Нақты қайда барғаны есіңде жоқ. Жекеменшік үйде ат қора салып, мал жайлауға көмектескені белгілі. Сонымен қатар, жақын маңды тазалады. Бұл жұмыстардың бәрін тегін атқарды. Кейін ол анасына хабарласып, сөмек сұрады. Анасы Қазақстандағы Ресей елшілігіне хабарласты, ал елшілік өкілдері біздің көмегімізге жүгінді. 22 қыркүйекте полиция қызметкерлері оны алып кетіп, біздің кеңсеге әкелді», — дейді Нұрсұлтан Марат.
Виталий қордың жанындағы мекемені екі апта бойы паналады. Отанынан оралу үшін құжаттары ресімделді. Коронавирусқа сараптама жасалып, үйіне жіберілді.
Қыздан кемпірге айналды
Волонтерлер 2020 жылғы қазан айының соңында зардап шеккен тағы бір зардап шегушіні туған елі — Ресейге қайтарды. 35 жастағы Татьяна Ханты-Мансийскіде туған. Полицейлер оны Қарағандыдан тауып алды, азаматша кереғар мінез танытты. Ол жөнді түзу сөйлеспейді, ер адамдардан қорқады. Болған жағдайды есіне түсіре алмады. Қолдары сүйелге толып кеткен және бірде бір тісі қалмапты. Көші-қон полициясы Татьянаның Қазақстан шекарасын 2016 жылы кескенін анықтады. Яғни, ол біздің мемлекетте төрт жыл толды.
«Ол мүлдем сөйлеспейді. Жағдайы тым нашар болды, сөйлеу моторикасы әлсіреп кеткен. Татьяна бұған дейін қандай іспен айналысқаны туралы айтудан қашқақтайды. Сыртқы білгілеріне қарағанда, жұмыс істеуге мәжбүрленгені көрініп тұр. Қолы сүйелге толы. Ол ер азаматпен бірге құлдықтан қашып кетті. Кейін оның Қарағандыдағы шіркеудің келушілері тауып, тамыз айында біздің филиалға әкелді. Біз туыстарын іздеп, анасын таптық. Бұған дейін Татьяна хабар-ошарсыз кеткендердің қатарында болыпты. Оны Ресейге жедел түрде жібере алдық. 1 қарашаға дейін шетелдіктерге Қазақстаннан көші-қон картасыз шығуға мүмкіндік болды, ал оның қолында ішкі ресейлік төлқұжат болды. Ол ПТР-тестілеуден өтіп, шекарадан шығарып салынды. Ал Отанында оны волонтерлер қарсы алды», — дейді қор заңгері Нұрсұлтан Марат.
Азаматша туғандарын тапса да, бұл оқиғаның соңы жақсы аяқталмауы да мүмкін. Бақылаушы психологтің айтуынша, олның денсаулығын қалыпқа келтіру қиын болады.
«Ол байланысқа шықпайды. Дағдарыс орталығының әйелдерімен сөйлестім. Олардың айтуынша, Татьяна бері киім кигісі келмепті. Сондықтан, оны жүкті деп ойладық. Бірақ, екіқабатты болмай шықты. Жағдайы тым нашарлап қалған, тістері де сынған. Біздің пайымдауымызша, ол зорланған болуы мүмкін. Соққыға жығылуы да әбден мүмкін. Татьянаның жас кезіндегі суреттерін көрдік, фотодан сондай жап-жас әдемі қыз. Қазір жасы 30-дан сәл асты, бірақ, кәрі адам сияқты көрінеді. Көзқарасы — мәнсіз. Есіңде ештеңе жоқ, тәбеті жоқ. Тамақ ішпейді. Бір орынға отырса, сол жерден қозғалмайды. Енді ол өзі өмір сүре алмайды, қамқорлықта болу керек. Ол қарапайым тұрмыстық дағдыларынан да айырылған», — дейді психолог Жадыра Хусаинова.
Адамдар қалай құлдыққа түседі? Құлдыққа түспеудің жолы қандай?
Еңбек және жыныстың құлдықтың барлық құрбандарын күрделі оңалтудан өткізу қажет. Жадыра Хусаинованың айтуынша, олардың көбі өмірдің мәнін жоғалтып, қалыпқа келе алмайды.
«Құрбандардың психологиялық денсаулығы нашарлаған, мінездері басылып қалған. Сонымен қатар, коммуникациялық дағдылардан айырылады. Себебі, олардың көбі жайылымдарда, қоғамнан алшақ жерлердежұмыс істейді. Адамдармен араласуды қойып, өзін-өзі бағалау төмендеп кетеді. Мен бір ер адаммен жұмыс істедім. Ол 15 жыл бойы құлдықта болды, кейін тамақ пен шатыр үшін жұмыс істеді. Психологиялық-эмоционалдық жағдайы басылған. Не үшін өмір сүріп жатқанын білмейді, Мақсаттары жоқ, өз-өздеріне сенімсіз. Еске сақта уқабілеттері де нашар. Мен олармен өмірлік жағдайлардың мағынасы жөнінде тест өткіземін. Басым бөлігі өмір сүрудің мәнін көрмейді. Олар үшін ең маңыздысы — отбасына оралып, қарттыққа жету», — дейді психолог.
Олар неге құлдыққа түседі? Психологтің пайымдауынша, құлдыққа түсетіндер бір жағынан көп ақша тапқысы келеді. Жағдайлары түзеліп кетеді деп сенеді. Жұмыс жөніндегі ұсынысты сыни ойлау арқылы қабылдамайды. Екінші жағынан өмірлік тәжірибелері жоқ, құқықтарын білмейді.
«Бұл адамға байланысты. Зияткерлік рөлі, өз құқықтарын білу мен өзін-өзі сақтау сезімінің болмауы. Төлқұжатты алуға км құқылы? Ешкімнің құқығы жоқ. Олар құжатты неге береді? Неге жұмысқа барады? Жастар барлығы жақсы болады деп ойлайды: жұмысқа тұрады, ақша табады, ананы-мынаны сатып алады. Материалдық жағы туралы ойлайды, бірақ, өзге жайттарды ескермейді. Бұл жағдайлардан ешкім сақтандырылмаған. Физикалық зорлау күнде-күнде болса, олар өз-өздерін жоғалтып алады. Адамды күнде ұрса, олардың көбі өмірден күдер үзіп қалады», — психолог Жадыра Хусаинова.
Айта кетерлігі, бірде бір оқиғада құл иелерін жауапкершілікке шақыру туралы айтылмаған. Құрбандардың көбі қайда болғандарын ұмытып кетеді. Ал болған жағдай есте болса, сот шешімін күтпей-ақ, үйлеріне оралуғы тырысады. Қор өкілдері қаржы табуға барар алдында алдап жатпағандығына көз жеткізу керек. Көші-қон полициясын шақырамыз деп қорқытса да, төлқұжатты бермеу керек. Сондай-ақ, тәртіп сақшылары немесе волонтерлердің көмегіне жүгінген абзал.
«Қорғау» көмек орталығы: Нұр-Сұлтан қ, Абай көш, 92/3.
Анна Рыль 8 702 892 97 77
Бұл басылым Еуропалық Одақ қаржылай қолдауымен әзірленген. Басылымның мазмұны газетi «Наша жизнь» жауапкершілігіне жатады және Еуропалық Одақтың көзқарасын білдірмейді.
