Юг Казахстана ежегодно привлекает тысячи трудовых мигрантов из Узбекистана и Таджикистана. Они едут сюда за высоким, по их меркам, заработком, а у нас их приветствуют в качестве дешевой рабочей силы.
2020 год стал для мигрантов настоящим испытанием. О том, что им пришлось пережить, газете «Наша жизнь» рассказал юрист общественного фонда «Сана Сезiм» Бехзод Тулаев. НПО занимается защитой и поддержкой иностранных граждан в Казахстане и помогает освободиться людям, оказавшимся в рабстве.
– Бехзод, во время карантина и локдауна тысячи мигрантов оказались на улице, и правозащитные организации остались под шквалом звонков и просьб о помощи. Как справлялись?
– Не секрет, что в сфере обслуживания у нас работает много иностранных граждан. Когда заведения все закрылись, многие решили вернуться к себе на родину. Весной, когда стали закрываться границы, поток трудящихся мигрантов хлынул к рубежам, чтобы успеть выехать из Казахстана. Однако по неудачному стечению обстоятельств тысячи людей застряли в приграничной зоне. Узбекистан сначала не хотел пускать их к себе из-за карантина. На границе образовался огромный лагерь мигрантов. Тут, если честно, вины ничьей нет. Не только Казахстан или Узбекистан – весь мир не был готов к пандемии. Узбекистан не был в состоянии одновременно впустить большой поток людей на свою территорию, потому что, во-первых, их сложно контролировать, а во-вторых, не было достаточно мест для того, чтобы люди переждали двухнедельный карантин. Узбекистан пропускал по несколько десятков человек в день: с узбекской стороны приезжал автобус, туда сажали небольшое количество узбекских граждан и сразу отвозили в карантинную зону. Но, тем не менее, создавшуюся на границе очередь удалось постепенно уменьшить.
Сложнее всего пришлось гражданам Таджикистана. Они ежегодно приезжают в Казахстан транзитом через Узбекистан. А когда Узбекистан закрыл границы для иностранцев, таджикские рабочие оказались в затруднительном положении. Но в результате долгих дипломатических переговоров был составлен трехсторонний договор, согласно которому два раза в месяц совместно с посольством Таджикистана организовали доставку таджикских граждан на их родину.
– Как жили тысячи мигрантов на казахстанско-узбекской границе? Им кто-нибудь помогал?
– В приграничной зоне мигранты, оказавшиеся там, были в разном положении. У кого были с собой деньги, те смогли снимать себе жилье, некоторым помогали местные жители, а для тех, кому абсолютно некуда было идти, местные власти установили палатки. Прямо под открытым небом. Помогали и международные организации, поступала гуманитарная помощь: санитайзеры, средства индивидуальной защиты и гигиены, продукты питания и вода.
Из-за скопления мигрантов на границе возникли и другие проблемы: люди не имели возможности просто помыться и нормально поесть. Они там пробыли несколько месяцев. Если бы там находились пара сотен человек, проблему с гигиеной и питанием было бы проще решить, но там были несколько тысяч. И это были не только мужчины, там находились и женщины, и матери с малолетними детьми, и пожилые. А в условиях пандемии, представьте, это место могло стать настоящим источником распространения вируса.
– Сколько иностранных граждан с начала 2020 года обратились за помощью в «Сана Сезiм»?
– В 2020 году мы оказали помощь свыше шести тысяч мигрантов (!). По разным вопросам: оформление документов, гуманитарная помощь и т. д. Из них мы помогли вернуть на родину около 500 иностранных граждан. Эту цифру назвать общей нельзя, потому что по Казахстану работают и другие организации, помогавшие и помогающие иностранным гражданам. Среди обратившихся к нам были граждане не только Узбекистана и Таджикистана, но и Украины, и Молдовы. Трудовые мигранты работают в основном в сферах строительства и сельского хозяйства. Есть они и в сфере торговли и общепита, но там их меньше.
– Были ли случаи, когда к вам за помощью обращались казахстанские граждане из-за рубежа?
– Да, были, но не так много, как с таджикскими мигрантами. Наших сограждан мы возвращали в Казахстан совместно с Министерством иностранных дел. Был один запоминающийся случай, когда нам пришлось буквально обивать пороги МИДа. Это история о том, как пандемия разлучила мать и новорожденного ребенка. Гражданка Узбекистана, находившаяся в Казахстане на заработках, в начале 2020 года родила сына. Но она не смогла получить свидетельство о рождении на своего ребенка, так как потеряла свой паспорт. Для того, чтобы восстановить его, женщине нужно было ехать на родину. Она поехала в Узбекистан (границы тогда еще были открыты), сделала паспорт и собиралась вернуться в Казахстан за малышом, как вдруг страны объявили карантин и локдаун. Помимо новорожденного сына, у гражданки Узбекистана оставались здесь и другие дети. Пришлось всех их поместить в приют до приезда матери. Мы сделали все, чтобы женщина скорее воссоединилась с детьми: вышли на МИД Казахстана, на МИД Узбекистана, на посольства и даже на руководство погранзаставы. Переговоры заняли несколько месяцев, но в итоге удалось достичь соглашения, и женщина смогла въехать на территорию Казахстана.
– Были ли случаи трудового рабства в 2020 году?
– В этом году число таких фактов даже возросло. Когда весной мигранты стали массово возвращаться к себе домой, работодатели поняли, что теряют дешевую рабочую силу. Не желая расставаться с рабочими, казахстанцы нередко отбирали у них паспорта и оказывали давление, чтобы те остались работать. Иногда даже бесплатно. В этом году мы помогли 60 жертвам трудового рабства. В большинстве случаев достаточно было поговорить с работодателем, сказать им: «Вы нарушаете закон, отобрать паспорт – это уголовно наказуемое преступление», и он понимал, что надо исправлять ситуацию. Обычно такие истории заканчивались тем, что работодатель выплачивал часть заработной платы рабочему и возвращал ему документы.
Ежегодно законы ужесточаются, но, к сожалению, работорговли меньше не становится. Не всегда удается мирно договориться с работодателем, чтобы он добровольно отпустил работника. Были случаи, когда нам приходилось силой вырывать жертву из плена. Конечно, такие операции проводятся совместно с правоохранительными органами, самостоятельно проделать такое мы не имеем права.
– Как иностранцы попадают в рабство в Казахстане?
– Трудовое рабство у нас продолжает существовать, потому что Казахстан – привлекательная для рабочей силы страна. Когда идет такой поток трудовых мигрантов, работодатель нередко поддается искушению бесплатно эксплуатировать иностранных работников, предоставляя им только еду и ночлег. А учитывая, что трудовые мигранты приезжают к нам зачастую нелегально, они сами ставят себя в уязвимое положение. В случае трудового рабства им не у кого просить о помощи – в полицию боятся идти, так как сами нарушили закон.
Как у нас происходит наем рабочей силы из Узбекистана и Таджикистана? Граждане этих стран приезжают к нам, устраиваются на работу, не составляют договор, не пытаются никак обезопасить себя законодательно, а вместо этого говорят своим работодателям: «Братан, все сам оформи, я просто буду работать». Вот и выходит потом, что прав у них тут никаких нет.
Ежегодно «Сана Сезiм» вызволяет из трудового и сексуального рабства на юге Казахстана около 50 человек. В этом году этот показатель, как вы видите, вырос.
Динара Бекболаева, специально для НЖ, фото автора и с сайта otyrar.kz
Данная публикация была подготовлена при финансовой поддержке Европейского Союза. Содержание данной публикации является предметом ответственности авторов газеты «Наша жизнь» и не отражает точку зрения Европейского Союза.
Мигранттың тағдыры
Қазақстанның Оңтүстігіне жыл сайын Өзбекстан мен Тәжікстаннан мыңдаған мигрант келеді. Олар мұнда жақсы қаражат табамыз деп ойласа, біздің елде бұл арзан жұмыс күші саналады.
2020 жыл мигранттар үшін нағыз сынаққа айналды. Еңбеккерлердің бастан өткерген жағдайы туралы «Наша жизнь» газетіне «Сана Сезім» қоғамдық қорының заңгері Бехзод Тулаев айтып берді. Үкіметтік емес ұйым Қазақстандағы шетел азаматтарын қорғау және қолдаумен айналысады. Сонымен қатар, құлдыққа тап болған адамдарды босатуға көмек көрсетеді.
– Бехзод, карантин және локдаун кезінде мыңдаған мигрант далада қалды. Ал құқыққорғау ұйымдарына көмек сұрап, қоңырау шалғандардың қарасы қалың болды. Қауырт жұмысқа қалай төтеп бердіңіздер?
– Қызмет көрсету саласында жұмыс істейтін шетел азаматтарының саны көп екені жасырын емес. Көктемде, шекаралар жабыла бастаған кезде еңбектенуге келген мигранттардың легі Қазақстаннан кетуге асықты. Десе де, жағдайға байланысты мыңдаған азамат шекаралық зонада тұрып қалды. Өзбекстан карантинге байланысты өз азаматтарын елге кіргізгісі келмеді. Шекарада мигранттардың үлкен лагері қалыптасты. Шындығына келгенде, бұған ешкімнің кінасы жоқ. Қазақстан немесе Өзбекстан ғана емес, бүкіл әлем пандемияға дайын болмады. Өзбекстан өз аумағына бір мезетте азаматтардың үлкен шоғырын кіргізуге қауқарлы болмады. Себептері бар. Біріншіден, бақылау қиын. Екіншіден, адамдарды екі апталық карантинге орналастыру үшін орын тапшылығы туындады. Өзбекстан күніне ондаған адамды өткізіп отырды: өзбек жағынан автобус келіп, азаматтар көлікпен бірден карантин аймағына жеткізілді. Десе де, шекарадағы жолаушылар кезегін біртіндеп азайтуға мүмкіндік болды. Тәжікстандықтар үшін жағдай күрделірек болды. Олар жыл сайын Өзбекстан аумағымен транзит арқылы келеді. Ал Өзбекстан шетелдіктер үшін шекараны жапқан кезде тәжікстандық жұмысшылар қиын жағдайға тап болды. Бірақ, ұзақ дипломатиялық келіссөздер нәтижесінде үшжақты келісімшарт жасалды. Құжатқа сәйкес Тәжікстан елшілігі айына екі рет азаматтарын отанына жеткізуді ұйымдастырды.
– Мыңдаған мигрант қазақ-өзбек шекарасында қалай күнелтті ? Оларға көмектескендер болды ма?
– Шекаралық зонада тұрып қалған мигранттардың жағдайы әр түрлі болды. Қолында ақшасы барлар баспана жалдай алды. Кейбіреулеріне жергілікті тұрғындар көмектесті. Ал барар жері қалмаған аазаматтар үшін жергілікті билік шатырлар орнатып берді. Шатырлар ашық аспан астында орналастырылды. Халықаралық ұйымдар да аянып қалмады. Гуманитарлық көмек түсті: санитайзерлер, жеке қорғаныс және гигиена заттары, азық-түлік және су. Шекарадағы мигранттардың көптеп жиналуы салдарынан басқа мәселелер туындады: адамдар дұрыстап тамақтану және жуыну мүмкіндігінен айырылды. Олар сол жерде бірнеше ай тұралап қалды. Бірнеше жүз азамат болса, тамақтану мен гигиеналық мәселелерді шешуге болар еді. Бірақ, шекаралық зоналарда мыңдаған мигрант уақытша паналады. Олардың қатарында тек ерлер емес, әйелдер, кішкентай балалары бар келіншектер мен қарттар болды. Ал пандемия кезінде бұл жердің түрлі вирус таралатын ошаққа айналу қаупі бар еді.
– «Сана Сезім» ұйымынан 2020 жылдың басынан бері қанша шетел азаматы көмек сұрады?
– 2020 жылы біз алты мыңнан астам мигрантқа көмек көрсеттік (!). Құжаттарды рәсімдеу, гуманитарлық көмек көрсету және т.б. мәселелер бойынша. Олардың ішінде болған 500 шетел азаматына елдеріне оралуға қолғабыс жасадық. Бұл қолдау тапқандардың жалпы саны емес, себебі, Қазақстанда өзге де ұйымдар бар. Бізден көмек сұрап, өтініш білдіргендердің қатарында Өзбекстан мен Тәжікстан азаматтары ғана емес, Украина және Молдованың тұрғындары да болды. Еңбек мигранттары негізінен құрылыс және ауыл шаруашылығы салаларында жұмыс істейді. Сауда және тамақтану салаларында да баршылық, бірақ, аздау.
– Сіздерден шетелдегі Қазақстан азаматтары көмек сұраған жағдайлар болды ма?
– Көмек сұрағандар болды. Дегенмен тәжік мигранттарына қарағанда аз. Сыртқы істер Министрлігімен бірлесіп өз азаматтарымыздың Қазақстанға оралуына сеп болдық. СІМнің табалдырығын тоздыруға да мәжбүр болдық. Бұл пандемияның нәрестені анасынан ажыратқан жағдай еді. Қазақстанға жұмыс істеуге келген Өзбекстан азаматшасы 2020 жылдың басында ұлды болды. Бірақ, ол баласының туу туралы куәлігін ала алмады. Өйткені, төлқұжатын жоғалтып алды. Құжатты қайта жасату үшін еліне баруы керек еді. Ол шекара жабылмай тұрғанда отанына барып, төлқұжатын жасатып, Қазақстанға ұлын алып кетуге келуді жоспарлады. Сол сәтте елдер локдаун мен карантин жариялады. Жаңа туған сәбиінен бөлек Қазақстанда оның басқа балалары да болды. Оларды анасы келгенге дейін балалар үйіне орналастыруға тура келді. Біз азаматшаның балаларымен тезірек кездесуі үшін барымызды салдық. Қазақстан мен Өзбекстанның Сыртқы істер министрліктеріне, елшіліктерге, тіпті, шекаралық заставаларға да хабарластық. Келіссөздер бірнеше айға созылды. Нәтижесінде уағдаластыққа қол жеткіздік. Әйел Қазақстан аумағына кіргізілді.
– 2 020 жылы еңбек құл дығына түскен жағдайлар болды ма?
– Биылғы жылы ондай деректердің саны артты. Көктемде мигранттар Отанына жаппай орала бастаған кезде жұмыс берушілер арзан жұмыс күшін жоғалтып жатқанын түсінді. Сондықтан болар, олар еңбеккерлердің төлқұжаттарын алып, қысым көрсеткен жағдайлар анықталды. Кей кездері тегін жұмыс күші ретінде пайдаланды. Биылғы жылы еңбек құлдығына түскен 60 азаматқа көмек көрсеттік. Көп жағдайда жұмыс берушілермен сөйлесіп, бұның заңбұзушылық екенін түсіндіру жеткілікті болды. Ал төлқұжатты тартып алу қылмыс екенін айттық. Осы тектес оқиғалар жұмыс берушінің жалақы төлеп, құжаттарды қайтарумен аяқталды. Заң жыл сайын қатаңдап келеді. Бірақ, құл саудасы азаймай. Жұмыс берушілермен бір байламға келу оңай болмай жатады. Құрбан болған азаматты күшпен босатқан кездеріміз де болды. Әрине, осы тектес операциялар құқыққорғау органдарымен бірлесе атқарылады. Бұны өз бетімізше қолға ала алмаймыз, бұл заңға қайшы әрекет.
– Шетелдіктер Қазақстанда құлдыққа қалай түседі?
– Еңбек құлдығы бар. Себебі, Қазақстан – жұмыс күші үшін тартымды мемлекет. Еңбек мигранттары келгенде жұмыс берушілер шетелдік еңбек күшін тегін пайдаланғысы келуі мүмкін. Оларға тек қонатын жер мен тамақ берумен шектеледі. Мигранттар елімізге заңсыз келгенін ескеретін болсақ, олар басын қатерге тігеді. Ал полицияға шағым түсіруден қорқады. Себебі заңды бұзған. Бізде Өзбекстан мен Тәжікстаннан жұмыс күшін жалдау қалай жүргізіледі? Бұл мемлекеттердің азаматтары келіп, жұмысқа орналасады. Бірақ, келісімшарт жасамайды, яғни өздерін заң аясында қорғауға әрекеттенбейді. Оның орнына жұмыс берушіге: «Ағасы, барлығын өзіңің ресімдеңіз, мен жұмыс істей беремін» деп айтады. Осындай сәттерде ешқандай заңды құқықтарға ие бола алмайды. «Сана Сезім» ұйымы жыл сайын Қазақстанның оңтүстігінде еңбек және жыныстық құлдықтан 50-ге жуық азаматты босатады. Биылғы жылы көрсеткіш артты.
Динара БЕКБОЛАЕВА, арнайы «НЖ» үшін. Фото otyrar.kz сайтынан
Бұл басылым Еуропалық Одақ қаржылай қолдауымен әзірленген. Басылымның мазмұны газетi «Наша жизнь» жауапкершілігіне жатады және Еуропалық Одақтың көзқарасын білдірмейді.
